Selasa, 20 September 2011

Singuda-nguda ibas kalak Karo (si adi)

Ibas kalak Karo,  dahin sekalak singuda-nguda cukup mbue i tengah-tengah keluargana. Dahin sekalak singuda-nguda  emekap : ndahiken dahin orang tua i juma misalna alu raron, ngelegi lau, mere nakan asuh-asuhen, erdakan, nuci piring, nuci uis, ras pe mbayu amak.

Ibas jabu pe, lit ka nge aturen-aturen si arus i dalinken sekalak singuda-nguda. Sanga ia ibas jabu, ia arus kundul arah duru deher dapur, gelah mesukah ku dapur erdakan, janah pe gelah ula dongkel adi ku rumah ate bapa bage pe turangna.

Sekalak singuda-nguda la ibere i rumah dua-dua ras bapa entah pe turangna. Adi si e terjadi alu la sengaja, sekalak arus meter ndarat nadingken rumah petempa-tempa lit dahinna sideban. Ibas berngi wari pe, sekalak singuda-nguda la banci medem sada tarum ras orangtuana, ia arus medem i rumah sekalak diberu si enggo mbalu i rumah adat. Sanga ia i rumah diberu si enggo mbalu e, ia arus nampati dahinna, erdakan, ngelegi lau, kiranting, bage pe nuci. Janah pe, diberu si enggo mbalu e arus njaga singuda-nguda e, janah ngajari ia gelah ula lepak pengelakona. Terang kenca wari, singuda-nguda e arus mulihi ndahiken dahin orang tuana.

Jadi, jelas me ije uga arusna perbahanen sekalak singuda-nguda kalak Karo ibas jabu. Sabab adi kune kenca lit kejadin si la mehuli nandangi singuda-nguda e, kerina keluarga nge si mela.

Senin, 19 September 2011

BIAK – BIAK SILIMA MERGA KALAK KARO

Nina tua-tua erpalasken pengalamen si lit bas ia, lit nge enda biak-biak kepribadian kalak Karo rikutken merga-merga i bas Merga Silima, e me Karo-karo, Ginting, Sembiring, Peranginangin ras Tarigan, amin gia labo tepat kal. Biak entah pe temperamen kalak Karo rikutken mergana enda, mawen-mawen lit kebenarenna, e maka ijadiken kuan-kuan, ituriken kalak ersundut-sundut.
Nina kuan-kuan e bagenda:
  1. Cerdik Karo-karo
  2. Jembua Ginting
  3. Mejeret Sembiring
  4. Perbual Tarigan
  5. Kecek Peranginangin

Cerdik Karo-karo ningen e, lit buktina, e me : Tangtangna kalak Karo sarjana, e me Dr. B. Sitepu ras Mr. Jaga Bukit. Tangtangna Profesor kalak Karo e me Prof. A. T. Barus. Tangtangna kalak karo jadi Gubernur, e me Ulung Sitepu. Pecatur kalak karo si juara Internasional e me Cerdas Barus.


Jembua Ginting, Kalak mejembua lantang ngeranana, teridah biakna si mbisa kerna kebenaren. Erkiteken si e kalak Ginting terberita i bas kepangliman. Contohna Jamin Ginting ras Selamat Ginting. Tokoh enda duana cukup terkenal i Indonesia enda.


Mejeret Sembiring, Kalak sembiring “agak diplomat”. Contohna: “enggo kam man?” nina man kalak Sembiring. Jababna: “Adi la aku man ma labo bagenda belinna!”. Kalak sembiring biasana sitik ngerana tapi mbages ertina janah tuhu ateta. Banci siidah ibas tahun lima puluhen i bas paksa pembangunan Territorium (I) uga cara Nelang Sembiring ngatur Kodam enda, banci ikataken menam bali ras perancang nasional. Jelas dage maka ide-ide pembangunen e uluna ibas Sembiring Mergana. Kalak diplomat ngerana manjar-anjar tapi tuhu ateta maka seh idena ialoken kalak. Siinget pe nai ibahanna Sekolah Asisten Perkebunan, seh maka kalak Karo enterem erdahin i bas perkebunen.


Perbual Tarigan. Bual labo ertina “bohong”. Ibas jaman si adi mbue kal waktu kalak erbual-bual i jambur. Kalak si beluh erbual, ertina beluh maba bulung percakapen mahan bana ia jadi perlu ide-ide baru man kalak si deban. Dungna ia jadi kalak si erdolat erkiteken mbue pengikutna. Erbual-bual, ertina ercakap-cakap, ngerana seh binagana keri lako. Dage kalak Tarigan ngasup erbahan ate kalak tuhu arah pengeranana seh maka rulih me ia i bas biangana, budaya ras politik Kalak Tarigan nai nari termurmur i bas perbinagan. Lit beritana dalan Siantar nari ku Parapat kalak Tarigan erbanca. Stadion Teladan pe nai kalak Tarigan enda nge erbahanca. Terberita Tarigan Tua kalak si beluh erbinaga. i bas usaha pengangkuten nai “Firma Swift” kalak Tarigan kang empuna.

Kecek Perangin-angin. Kecek ijenda, ertina beluh kal ia make dilahna erbahan ate kalak malem. Ukur kalak malem-malem sembelah ibahanna. Ibas sejarah terberita kebeluhen Sibayak Kuta Buuh maka banci ia jadi Sultan Langkat. Ia terberita beluh ras mbisa. Tentu siinget denga Sibayak Garamata si jadi penentang penjajah Belanda ku Taneh Karo.

E maka bicara Merga Silima enda banci ersada ia, sendalanen ia, ola ia sparadis, tentu seh kal sikapna. Bagem kira-kira batang belinna biak-biak si lima merga ibas Merga Silima.
Oleh : Drs. Janggun Sitepu
Sumber : www.sinabungjaya.com

Kuan - Kuan (Peduaken)

Bagi sinaka buluh  =  Si arah teruh idedeh si arah datas i angkat
Bagi si njujung batu, lalap mberat  =  Lalap lalit jorena

Bagi pertedeh ampuk nandangi bulan  =  Lalap la jumpa-jumpa tah pe hampir mustahil jumpa
Bagi mulahi biang kicat, dung sipulahi kita ikaratna  =  Ikataken man sekalak si la beluh ngataken bujur, enca sisampati ia labo katakenna bujur, tapi kita pe ibenekenna

Bagi gundur teruh papan  =  Keri-keri la litna gulen maka ia i gule.
Bagi ndurung wari enggo ben  =  Kai dat em i baba lanai sempat milihi

Bagi belo la ertangke, ikut bas kapiten, tading bas beligan  =  Ikataken man sekalak  jelma si kehadirenna jadi pelengkap penderita saja, kune perlu maka idilo, tapi bas si entabeh e, lanai ia ikut.
Lain-lain babah nina babi  =  kerna nanam entabeh la seri man tiap jelma. Kai akap sesekalak entabeh, jelma si deban la ka mesegu.

Menang bas babah, talu bas perukuren  =  Ikuanken ku kalak si la lit pemetehna, tapi ngerana la nggit talu, ia tempa si beluhna. Gelah menang bas cakap, rugi pe ia nggit.
Tarum ngayak-ngayak page erdangen itadingken page buron, piahna sada pe lanai rani.

Keri-keri arang besi la tembe  =  Sibar ngasup enggo ikeriken, tapi sura-sura la seh. Umpama guna nekolahken anak, orang tua enggo tungtung kapur, lembu idayaken, sabah iputangken, tapi erkiteken anak la rate tutus, sekolahna la rasil.
Bagi si ngasuhi anak arimo, la lit nakanna, kita irigepna  =  Iandingken ku jelma si mesera manjangisa, janah adi la ibere, kita ikurukna entah duit ta i tangkona.

Bagi arimo natap tabe  =  Ningkalak, adi arimo ercurmin bas lau, megah akapna ngenehen rupana, seh lupa ndarami nakan. Ikuanken man jelma si labo entabeh babanna nggeluh, tapi la atena erdahin, perbahan jore akapna bana.
Bagi arimo tua-tua  =  Arimo tua-tua, janahna erdalan pe lit nge rusur sorana bagi sora kalak jungut-jungut.  Ikataken man jelma si mejungut, enggo me ia sinik nuate, jungut-jungut denga kang.

Bagi aringgeneng nandangi tongkap  =  Sorana nandangi tongkap, erdengung-dengung, sung megang sung lahang. Iumpamaken kusora kalak si nurdam mejile.
Bagi aringgeneng beru-beru, la neren =  Iandingken ku jelma si la perpang, sitik pe kalak la mehangke. Biasa ikataken man anak perana, si la ibiari singuda-nguda sabap ngkuit pe la pang.

Labo terbuat ate tungir asa pungga  =  Antusenna, pemindon si kutera pe ibahan la terdemi, pemindon si lang-lang. Umpamana danak-danak ngandung, ipindona gelah itukur kuda.
Gerantang Acih  =  Ngataken jelma pergerantang, mehantu tempa, tapi situhuna ia percikcik.

Babahna bagi bulan erlajar  =  Ngataken tempas babah mejile.
Adi kidaram salu babah, ndigan pe la dat  =  Ikataken ku jelma si la mejingkat kidaram. “Ija kin, …. la kap lit ije”, nina rusur. Biberna ngenca kemuit, tanna la cigargar, janah matana la metenget pepayosa.

Petembal bagi persepah babi = Ngandingken perukuren la des, entah pe silawanen. Umpamana, orang tua merincuh maka anakna mengketi sekolah guru. Ate anak, kujapa pe labo dalih, gelah ula ku sekolah guru.
La ngidah ikur babi pe  =  Ikataken kempak kalak si tutus kal atena erdahin. Pagi-pagi lampas ku juma, ikur babi pe lenga teridah. Karaben pe kenca gelap maka ku rumah, ikur babi lanai ka teridah.

Bagi babi Lau Baleng  =  Bagi babi Lau Baleng tersena galang janah mbur. Ikateken kempak jelma si seh burna
Njula babi salu kedep  =  Ikuanken kempak jelma si la terjula. Bicara perbahan ate kalak nembeh pe maka ibere kalak, la mberat tanna ngalokenca.

Bagi Bindoran   =   Kuga rupa inganna, bage rupana.
Bagi Gambo-gambo   =   Galang lau, kitik lau, mekeruh lau, meciho lau, ia tetap arah datas.

Bagi Belut   =   Medalit bagi belut, gelem arah takalna, meldus arah ikurna. Gelem arah ikurna, meldus arah takalna.
Bagi Nipe   =  Tujunna pinter, tapi perdalanna meluk-eluk. Banci nagut, banci ngelengkar, banci nelen.

Bagi Sanggar uruk – uruk   =  Arah ja angin rembus, kempak e ialakenna.
Bagi Perkis   =   Rubat gajah ras perkis, bengket perkis ku bas cuping gajah. Karatna, mesui akap gajah. Antuk-antukkena takalna ku kayu, pecah takalna, mate.

Bagi Kuda Sijaba   =   Enggo pe megulang, idahna denga dukut meratah. Sempatkenna denga nggagat.
Bagi Perbubu Kitik   =   Enggo ia bengket ku bubu kalak, i bas pe ipasangna denga bubuna.

Bagi Pais ras Sulmih   =  Pais enggo kena siding ia rayun-ayun. Reh Sulmih, idahna pais rayun-ayun, “aku sekali nak”, nina. "Engko tareken kerahungmu", nina pais. Kepeken siding.
Bagi Kalak Jumpa Emas Galang   =   Sada ngelegi nakan, tamana racun, sada masang ranjau, dungna mate duana.

Bagi Simarcingkam   =   Katakenna ia reh I kuta perlainan nari, jumpa ia ras sekalak si enggo mate. “Adi jumpa atendu banci, buat ketang mbelno. Pagi banci kam kerina kupejumpa ras simate-matendu kerina”, nina. Suruhna kalak arah ketang e ku embang. Tektekna ketang, mate kerina, ia ngenca tading.
Bagi Katak   =  Megembur pe arah pudi labo dalih, gelah meciho arah lebe.

Bagi Berek   =  Ngembur-ngemburi ngenca ia beluh.
Bagi Sabut   =  Bonggal-bonggal, kuja baba gelombang, kuje ia. Inganna labo danci i tengah. Gunana jadi perapus, jadi penggebuk api.

Bagi Kiung   =  Ndarami teman ujina arah sorana. Jumpa ia ras ngguak, uga soram nak?, nina. Ersora kuak, dahina pune. La seri sorana, emaka ras ia. Kuja sada, kuje duana.
Bagi Mberakbak   =  Reh angin meter mis ia gejek ersora. Angin pe mis pelting.

Bagi Katak puru   =  Lompat katak, lompat ia. Silap nipe i tagutna. Adi la ia lompat, nipe pe labo pet.
Bagi Kacibang   =   Pemberu-mberu kalak, perbahan bauna, bage buena bulung meratah, cinepna ibas tamburakrak.

Bagi Wiskir   =   Rempanken dilah, pererena dilahna. Reh perkis, mis keri bendutna.
Bagi Ketadu  =   Mbiar kalak sebab galang matana. Rere matana la kemirep.

Bagi Mencibut    =   Beluh lompat, mawen-mawen, ndabuh seh ku taneh.
Bagi Menci ibo-ibo : Notoken kuta terulang, gelah ia kerina mangani buah sinisuan.

Bagi Odang   =   Maju sejengkal, mundur sedepa, surut kupudi.
Bagi Pincala   =   Gejek ia gelah dat nakan, ise pinangko kirik bibi nina, ia nge.

Bagi Kurung   =   Dua pinusuna, lit serapna lubang lompat.
Bagi Raja Ketadu   =  Perbahan belinna kerajaanna, ngkira rayatna seh rere matana

Bagi Nipe Lau   =  Gerantang nipe lau, ayak kalak mis kiam, ras katak ngenca menang.
Bagi Siri-siri   =  Kerahina atena kolam, asa mate labo lit ertina, takalna ergening-gening.

Bagi Surlala   =  Unduna batang tualang, takalna munduk-unduk, atekna tualang mugur.
Bagi Sikuring   =   Tempa merawa kal erburu, seh kerangen, jumpa ia kera, ras ia sikutun.

Bagi Kalimantek   =   Seh kal rawana, lenga dat dareh, lenga atena malem. Tektek kalak retap.
Bagi Menci   =  Sitama giring-giring i kerahung kucing nina, kerina setuju. Ise namasa ningen, sada pe lanai lit si pang.

Bagi lau ras beras  =   adi nanggerken nakan uga pe perlu lau, iandingken pe ku sekalak jelma si la terpesirang.
Bagi bening bas ndiru = adi kalak miari beras biasana si arah lebena kel eme bening, iandingken pe ku sekalak jelma si iangkat-angkat, ipuji-puji tempa, tapi ia me si ibeneken.

Bagi dukut tepi dalan  =   dukut tepi dalan biasana kenaina nahe kalak erdalan, iandingken pe ku sekalak jelma situhu enterem nungkunisa, tapi rate tutus sada pe lang.
Bagi kimang ni apusi  =   kimang eme sada buah si ermbulu, janah mbuluna mesunah naktak, iandingken pe man sekalak jelma si enggo erkeri-kerin, lanai lit sinasasana ertana.

Kuan - Kuan (Pemena)

Aras Jadi Namo

Kalak si mesera babanna nggeluh jadi kalak bayak. Kebalikenna : Namo jadi aras. Biasa ka pe ipersada : aras jadi namo, namo jadi aras. Ipake ngandingken kumalih jaman, kalak si musil jadi jore si jore salih kumesera.

Ngutkut Bagi Api Bas Segal
Ikataken kujelma si permenek, nggit ngerem-ngerem ukurna. Atena segat entah morah-morahna ibuni-bunikenna. Seh mawen-mawen dagingna kertang itindan-tindan ukurna.
Si des : ngutkut bagi batu-batu loning.

Adi pajek gara api kugapa pe rubati
Gara api pajek adi si man tanggerenken la lit. Ertina, adi mesera kal baban nggeluh, nakan man pangan la lit, kutera pe labo ieteh mehuli.

Melas pe ningen api adi la icikep labo meseng
Piga-piga erbage kesuhsahen nggeluh adi la ibahan sababna labo jumpa. Mesui gia ningen ibas tutupen, adi la lit ibahan dalan itutup, labo jelma itutup.

Bas Lau Nari Gara Api
Andingenna, si aturenna pedameken reh pegebukken maba pecah perang. Umpama bas ranan. Idilo anak beru pejoresa, kerehenna la pekenaken, tapi pegebukken, seh ranan e rontang.

Bagi Ancit, Adi Ersada Rubat, Adi Sirang Sidaramen, Emaka Inganna Jumpa Bas Gebuk Api
Andingenna, jelma jabu si rusur pejentik, rusur rubati adi ersada, tapi adi sirang sitedehen. Emaka bas kerja kesuhsahen rusur dalanna pulung, umpama kerja kepaten.

Bagi angguk-angguk pudi terang, iluh mambur la lit si ngapul
Kalak si ngandung tangis nandangi terang wari, nupung kepaten, nggit me la nai kenan apulen. Si aturna ngapul enggo munduk-munduk entah tunduh.

Iumpamaken ku jelma si kedabuhen sinanggel, tapi la lit si nami-namisa.
si des : bagi seluk sisada, la lit si nulbasisa.

Seran Mate Anak Kalak Asang Anakta
Ndeharanta anak kalak. Antusenna, suin mate ndehara asang mate anak.

Ngimbangi Amak Babo Lubang
Andingenna, kalak si mehuli kal tempa ukurna adi idah perbahanenna, kepe atena meneken.

Adi Ngalo La Rido Nggalar Nge La Rutang
Antusenna, adi la arah orat rejeki reh, la ka bo arah dalan sinanggel tangkel.

Siagengen radu mbiring, sikuningen radu megersing
Antusenna, adi sician-cianen, sipecat-pecaten, pekepar rugi, pekepar mbau. Tapi adi siajar-ajaren, sisampat-sampaten, pekepar merim, pekepar menahang.

Ajari Bancina
Ibas sada-sada pendahin entah pe sada-sada tempas kinigeluhen siakap kita la ngasup ije. Tapi adi reh maksa kecibalen, ngasup kang kepeken. Umpamana, sekalak la akapna ia ngasup erdalan ndauh. Tapi kenca terpaksa ngungsi, ku kerangaen pe ngasup kang erjujung.

si des : ajari majanna bagi tan-tan. Ajari perlako nge jelma.

Kelaling-Kelaling Bagi Bunga Abang-Abang
Antusenna: Iandingken kempak jelma si lanai erturi-turin pergeluhna. La lit teman entah kade-kade si nampati. (Kelaling-Kelaling = Kelajap-Kelajap)

Erbuat Bengket Bagi Tutup Abal-Abal
Ikuanken man kalak si pengelako pendahinna maka akapna reh beratna. Umpamana icuba erbinaga ngelepas-ngelepasken nakan, binaga rugi tangkelutang.

Adi Salah, Pekena! Kai Kin Dalihna?


Enda me salah sada karya si enggo ibahan muda-mudi kuta guna pejile kuta kekelengen ibas tanggal 2 September 2011 si enggo lewat. Selain si e, enggo ibahan pe gelar-gelar dalin kuta.
Gelar dalin si enggo ibahan emekap :
  1. Jalan Arih Ersada (si lebih itandai alu gelar Gg. GPDI)
  2. Jalan Mehamat (pekepar pasar ras Jalan Arih Ersada)
  3. Jalan Tarigan
  4. Jalan Sembiring
  5. Jalan Ginting
  6. Jalan Putri Hijau
  7. Jalan Letkol. Matang Sitepu
  8. Jalan Gereja
  9. Jalan Peranginangin
  10. Jalan Batahari
  11. Jalan Mesjid
Ersentabi kami man kerina anak kuta, erkiteken lit piga-piga gelar dalin si ibahan kami la alu arih ras anak kuta, emekap Jalan Arih Ersada, Jalan Mehamat, Jalan Batahari ras Jalan Mesjid.
Si enda ibahan kami labo guna ncidahken kinibeluhen kami entah pe erbahan ate-ate kami. Si enda situhuna gelah enggo lit lebe gelar dalin e, gelah adi memang la payo lit si ngatakensa entah pe pekenasa. Sebab adi lenga lit ije, siman pandangen pe la lit, janah aru ateta, bage-bage saja kari lalap.

Mbera-mbera si enggo idahiken muda-mudi kuta enda banci ialoken anak kuta alu meriah ukur aminna gia lenga bagi ukur. Bagenda denga ngenca beluh kami singuda-nguda anak perana kuta.
Janah mbera-mbera ibas lain paksa, banci siban terjilen asangken si enda.

Kesain

I kuta Sukanalu Simbelang, lit 3 (+1) kesain, emekap
  1. Kesain Rumah Julun
  2. Kesain Rumah Ukir
  3. Kesain Rumah Mecu
  4. Kesain Rumah Gugung
Adi mulana, situhuna 3 (telu) nge ngenca kesain i Sukanalu Simbelang, emekap Kesain Rumah Julun, Rumah Ukir ras Rumah Mecu. Tapi, Rumah Gugung enggo tanggung adi igelari Rumah Mecu entah pe Rumah Ukir, erkiteken posisina si terbagi ku dua kesain e. Emaka, anak kuta enggo ngataken kesain enda kesain Rumah Gugung, janah jadi kesain enda nggantiken kesain Rumah Mecu jadi kesain singuda i kuta Sukanalu Simbelang.
  • Kesain Rumah Julun, mencakup Jalan Gereja
  • Kesain Rumah Ukir, mencakup Jalan Perangin-angin, Jalan Mesjid sebagian Jalan Putri Hijau ras Jalan Letkol. Matang Sitepu
  • Kesain Rumah Mecu, mencakup Jalan Tarigan, Jalan Sembiring, Jalan Batahari, Jalan Ginting, Jalan Putri Hijau, Jalan Letkol Matang Sitepu, Jalan Arih Ersada, Jalan Mehamat ras sebagian Jalan Gereja
  • Kesain Rumah Gugung, mencakup sebagian Jalan Tarigan ras Jalan Peranginangin